Sociale cognitie: emotie en cognitie samen
Om het samenspel tussen emotie en cognitie te begrijpen moeten we eerst naar het begrip “sociale cognitie” kijken, de manier waarop mensen waarnemen en denken. Emotie en cognitie komen hierbij samen. Later zal ik uitleggen dat emotie en cognitie door belangrijke onderzoekers “systeem 1” en “systeem 2” worden genoemd.
Sociale cognitie is een belangrijk begrip uit de sociale psychologie. Het betekent dat menselijke perceptie en denken sterk bepaald wordt door sociale relaties. Natuurlijk gaat sociale cognitie over het waarnemen en interpreteren van het gedrag van anderen. Maar sociale denkprocessen gaan veel verder en omvatten ook een groot gedeelte van de perceptie van dingen en feiten.
Alles wat we denken en doen is sociaal gekleurd, ook al zijn we ons daar vaak niet bewust van. De mens is evolutionair ontwikkeld als sociaal wezen, dat uitzonderlijke prestaties zoals kunst en wetenschap alleen maar in een groep en niet als geïsoleerd individu kon bereiken. Elk geniaal individu heeft voortgeborduurd op het werk van anderen en in verhouding maar heel kleine veranderingen toegevoegd.
Hersenen
Een van de belangrijkste empirische en theoretische resultaten uit het onderzoek over sociale cognitie is het feit dat alle gebeurtenissen om ons heen enorm complex zijn, in feite te complex voor onze hersenen.
Daarom kiezen we bepaalde dingen (selectie) waarop we onze aandacht richten en interpreteren op grond van eerdere sociale ervaringen die we hebben gemaakt. Sociale cognitie maakt het mogelijk om in een zeer complexe omgeving informatie te verwerken en effectief en snel te kunnen reageren.
Een van de basisfeiten van sociale cognitie is dan ook dat veel van onze aandacht, selectie en interpretatie van gebeurtenissen razendsnel en automatisch gebeurd. De evolutie van onze hersenen en onze sociale ervaring maakt dit mogelijk. Dit automatisch proces wordt ook wel “heuristiek” genoemd: een snelle reactie gebaseerd op intuïtieve vuistregels.
Voorbeeld:
Vaak is deze automatische reactie adequaat en passend. Maar vaak gaat het ook mis: de snelheid bederft de kwaliteit van het denken. Omvangrijk onderzoek uit de sociale psychologie toont aan, dat deze automatische denkprocessen de werkelijkheid ietwat verdraaid weergeven. Niet objectief dus, maar op systematische wijze (niet op toevallige wijze) verkeerd. Dat noemt men “bias”. Er zijn honderden verschillende systematische bias in het menselijk denken beschreven. Vele bias komen erop neer dat we te optimistisch zijn, dat we ons zelf en onze mogelijkheden overschatten. Evolutionair heeft deze systematische denkfout wel zin: de mens heeft kunnen handelen en grote risico`s nemen: denk aan onze voorouders die zomaar met schepen over de zee voeren zonder te weten of ze ergens aankomen. Maar andere systematische bias kunnen ook de wortel zijn van conservatief denken en risico-aversie. Weer andere bias gaan over de context: wat we denken en hoe we reageren hangt sterk van de context af (is dus niet objectief, omdat objectiviteit juist betekent: context-onafhankelijk denken). En dan zijn er nog vooroordelen: een bias tegenover een groep mensen die ongegrond systematisch verkeerd (meestal negatief) beoordeeld worden.
Kahnemann Thinking, Fast and Slow
De belangrijkste denker over de bias in de sociale cognitie is Daniel Kahnemann, winnaar van de Nobelprijs voor Economie.
Zijn boek Thinking, Fast and Slow (samen met Tversky) is een van de belangrijkste boeken over sociale cognitie. Kahnemann beschrijft twee menselijke denksystemen (dual processes): Fast en Slow. Het snelle automatische systeem is gebaseerd op instinct en emotie en is ideaal geschikt voor herhaalde dagelijkse geautomatiseerde handelingen, en het langzame systeem gebaseerd op nadenken en logica: het systeem van de wetenschap en reflectie.
Kahnemann heeft recentelijk samen met medeauteurs een nieuw boek geschreven “Noise” (Ruis) waar hij opnieuw de beide denksystemen beschrijft, die inmiddels in talrijke experimenten zijn aangetoond (dat geldt ook ondanks deels terechte kritiek op de experimenten van Kahnemann zelf) en ook op gescheiden hersenprocessen lijken te baseren. Automatisch denken lijkt vooral in de amygdala plaats te vinden en rationeel denken in de prefrontale cortex, die evolutionair veel later is ontstaan.
Alle tekstboeken Sociale Psychologie behandelen de duale cognitieve processen in de traditie van Kahnemann en vaak ook de neuropsychologische basis hiervan.
Zowel system 1 alsook system 2 zijn diep menselijk en noodzakelijk voor ons bestaan. Systeem 1, het automatisch en emotioneel denken, is noodzakelijk in het dagelijks leven. Het maakt ons vaak vrolijk en daadkrachtig. System 2 heeft de moderne wetenschap, techniek en samenleving mogelijk gemaakt. System 2, het logische, duidelijke redeneren, is in feite ook socialer dan het intuïtieve systeem 1. Logische redenering kan van anderen gevolgd worden en tot een gezamenlijke oplossing leiden. Emotie en intuïtie (systeem 1) kunnen geaccepteerd of spantaan gedeeld worden, maar zijn minder geschikt voor een democratisch of gezamenlijk proces van denken, stapsgewijze verbetering of het gezamenlijk vinden van nieuwe oplossingen. System 2 zal veel vaker de weg naar een kwalitatief goede oplossing leiden. In een professionele omgeving is systeem 1 belangrijk, maar systeem 2 essentieel.
Gedragsverandering met systeem 1 en systeem 2
System 1, het automatisch systeem, heeft het nadeel dat het makkelijk door andere mensen misbruikt kan worden. Als we kunnen worden verleid puur op emotie en impuls te ageren doen we dingen die vaak minder goed voor ons zijn – financieel of qua gezondheid. Alle instructies en adviezen hoe men om moet gaan met manipulatie en opdringerige marketing laten zich dan ook samenvatten met: gebruik systeem2. Denk langzaam. Neem de tijd. Denk na over wat je zelf wilt en wat je eigen doelen zijn.
Neem de tijd en denk na
Maar systeem 1, het automatisch systeem, kan ook door ons zelf in ons eigen voordeel worden gebruikt. We kunnen (met behulp van nadenken en plannen, dus systeem 2) systeem 1 gericht zo inzetten dat we worden verleid automatisch de goede keuze te maken. Een schaal met fruit klaarzetten op de werkplek is een typisch voorbeeld.
Automatisch en zonder te denken pakken we op die manier veel gezond eten. Op deze automatische en wenselijke keuzes is de omvattende nieuwe literatuur over “gewoontes” gericht. Wetenschapper Wendy Wood heeft een groot aantal onderzoeksartikelen maar ook populairwetenschappelijke boeken hierover geschreven.
Niet alleen op individueel niveau wordt van automatische processen gebruik gemaakt maar ook via maatschappelijk modern ontwerp, dat heet dan “nudging”.
Anders dan bij het veranderen van gewoontes is hier bij de individuele mens alleen sprake van automatische processen, niet van bewuste besluitvorming. Daarom is “nudging” ook minder effectief dan het actief gewoontes veranderen door slim gebruik te maken van automatische processen.
Emotie en cognitie kunnen niet van elkaar worden gescheiden
De theorieën die systeem 1 en systeem 2 onderscheiden worden ook wel “duale modellen” genoemd. Veel spreekt ervoor dat deze systemen niet gescheiden zijn maar interactief met elkaar werken. Emotie en cognitie bestaan niet onafhankelijk van elkaar en het intuïtieve systeem 1 is ook een vorm van denken, net zoals het rationele systeem 2 emoties omvat. Op het gebied van emotie en cognitie is er veel onderzoek. Weliswaar lijkt cognitie (systeem 2) hierbij veel belangrijker en ook sterk sturend te zijn, emotie en cognitie zijn zo sterk verbonden dat het bijna onmogelijk is het een van het ander te scheiden. Wel staat empirisch vast, dat voor interventies en gedragsverandering cognitie, dus systeem 2 voorop staat. Voor succesvolle gedragsverandering zijn emotie en cognitie allebei belangrijk maar de toegang voor de gedragsverandering ligt in eerste instantie bij de cognitie.
