Het Stanford-gevangenisexperiment (Stanford Prison Experiment, kort SPE uitgevoerd in 1971 door Philip Zimbardo)

 

is een van de klassiekers van de Sociale Psychologie, en wordt tot op de dag van vandaag besproken en bekritiseerd. Het SPE is een van de meest geciteerde studies in de Sociale Psychologie. In het experiment werden gezonde studenten willekeurig in twee groepen opgesplitst: een gevangenengroep en een bewakersgroep. Na korte tijd kwamen bewakers in de verleiding om hun macht te misbruiken en moest het experiment worden afgebroken.

Er werden en worden boek- en filmversies van dit experiment gemaakt, en het experiment heeft een rol gespeeld in het proces rond het Abu Ghraib-gevangenis, omdat Philip Zimbardo op basis van de lessen uit dit experiment als deskundige een van de bewakers verdedigde.

Op internet zijn er verschillende filmpjes te zien, zowel van het experiment zelf, alsook van Zimbardos interpretatie hiervan en zijn conclusies mbt tot Abu Ghraib:

 

Zimbardo interpreteerde de uitkomsten van het experiment als “situationeel”, dus situatie-afhankelijk, namelijk dat ieder mens in een bepaalde omgeving tot machtsmisbruik in staat is. Een slechte situatie zou goede mensen slecht maken.

De Britse psychologen Steve Reicher en Alex Haslam betwisten dit. Zij stellen, op basis van hun eigen  BBC Gevangenis studie en real-life voorbeelden van gevangenenverzet, dat mensen niet gedachteloos toegeven aan destructieve omgevingen. Integendeel, in elke situatie heeft volgens hen degene groep de macht, die erin slaagt om een gevoel van gedeelde identiteit te creëren.

Recentelijk heeft Richard Griggs , Professor emeritus aan de universiteit van Florida, tekstboeken in de Sociale Psychologie onderzocht op de presentatie van Het SPE-onderzoek. Hij vond dat dit experiment veelal te onkritisch werd gepresenteerd, vooral in VS-leerboeken:

http://digest.bps.org.uk/2014/07/what-textbooks-dont-tell-you-one-of.html

Zeer problematisch zijn de ethische bezwaren, die dit experiment heeft opgeroepen. In veel opzichten is het SPE een opvolger van het beroemde Migram-Experiment uit 1963, waar de bereidheid van een deelnemer werd onderzocht om gehoor te geven aan opgedragen taken van een gezaghebbende die strijdig zijn met het persoonlijke geweten van de deelnemer. Maar Zimbardo was toch heel veel verder gegaan dan Milgram: hij gaf opdracht aan de bewakers zich te misdragen:

“You can create in the prisoners feelings of boredom, a sense of fear to some degree, you can create a notion of arbitrariness that their life is totally controlled by us, by the system, you, me, and they’ll have no privacy … We’re going to take away their individuality in various ways. In general what all this leads to is a sense of powerlessness. That is, in this situation we’ll have all the power and they’ll have none.”^[5]

Anders dan in het Milgram-Experiment, waar de elektrische schokken niet werkelijk werden uitgedeeld aan de afhankelijke persoon, werden de leden van de Standford-gevangenengroep psychisch en fysiek mishandeld. Zimbardo greep pas na 5 dagen in, nadat een medewerker hem confronteerde, en de ouders van een deelnemer met een advocaat dreigden .

Methodisch is dit experiment op veel manieren te bekritiseren. Toch blijven drie fundamentele resultaten overeind die ook in andere experimenten worden gevonden:

1. Mensen kunnen relatief makkelijk inhumaan ageren als zij menen dat een autoriteit hen dit opdraagt en de eindverantwoordelijkheid heeft (zie Milgram)
2. Willekeurige groepen van mensen zijn makkelijk tegen elkaar op te zetten (zie Robbers_cave_study en andere ingroup-outgroup experimenten)
3. Anonimiteit en dehumanisering van daders (zonnebrillen, geen namen) en/of slachtoffers (nummers, maskers) bevordert gewelddadig en afwijkend gedrag van de daders (Stanford Prison en andere experimenten)

Maria Trepp, docent Sociale Psychologie