John Everett Millais en de prerafaëlieten

In het Van Gogh museum kon men in 2008 de werken van John Millais bewonderen.

John Everett Millais (1829-1896) was de belangrijkste schilder van het Engelse genootschap der Prerafaëlieten en de meest succesvolle Britse kunstenaar uit de tweede helft van de 19de eeuw.
In september 1848 richtte Millais met Hunt, Rossetti en anderen de Pre-Raphaelite Brotherhood op. Deze groep zette het gangbare idee overboord dat de kunstenaar diende te streven naar de ideale schoonheid. De natuur diende volgens Millais en Hunt zo waarheidsgetrouw mogelijk te worden weergegeven.

Alison Smith schrijft over “Het poëtische beeld van Millais” ( in de catalogus van het Van Gogh Museum) :
“Die vele dynamische ontwikkelingen in het werk van Millais maken het onmogelijk om zijn oeuvre te classificeren. Zijn werk werd nu eens als romantisch, dan weer als realistisch, of als esthetiserend, impressionistisch of symbolistisch getypeerd, terwijl het in feite in geen van deze categorieën thuishoort. Millais kan het beste worden omschreven als een ‘realistische symbolist’, door de unieke wijze waarop hij de doodgewone details van het bestaan gebruikte om naar een betekenis achter de waarneembare werkelijkheid te speuren.”

“Het prerafaëlitisme speelde een cruciale rol in Millais’ ontwikkeling als kunstenaar. Zijn hartstochtelijke betrokkenheid in die beweging maakte van hem een rebel die bereid was om de troeven van zijn artistieke vroegrijpheid te verspelen en de afkeuring van critici en artistiek establishment te ondergaan. Als avant-gardestroming streefde het prerafaëlitisme naar een breuk met de traditie en had het de toekomst van de kunst voor ogen.

‘Isabella’ ( 1848) is beladen met visuele toespelingen op het verleden van Hans Memling tot Paolo Veronese -, maar die verwijzingen worden overschaduwd door het symbolische witte been dat dwars door de compositie snijdt. Deze kunstgreep choqueerde het publiek en maakte het meteen duidelijk dat de jonge schilder schoon schip wilde maken.”

“Millais en zijn medestanders van de Prerafaëlitische Broederschap beschouwden de middeleeuwse kunst als een authentiek model voor vernieuwing, omdat die kunst volgens hen minder aan formules was onderworpen dan de stijlen die sinds de renaissance dominant waren geweest. Schilderijen als Isabella en Ophelia waren revolutionair omdat de manier waarop zij waren gemaakt geheel in strijd was met de gangbare academische regels voor het vervaardigen van schilderijen.”

“Gedurende zijn hele carrière bleef hij bezield door dit verlangen om de vitaliteit en complexiteit van natuurverschijnselen weer te geven. Om die reden had hij trouwens een afkeer van het classicisme als stijl. In 1875, in een toespraak tot kunststudenten, drukte hij zijn opvatting daarover uit: ‘Niemand is echt een goede tekenaar als hij zich niet van de klassieke orde kan ontdoen … en als hij niet in staat is om indien nodig de eigenaardigheden en oneindige variëteit van de natuur voor te stellen.”

“De prerafaëlieten waren van mening dat karakterexpressie in de schilderkunst steunde op rechtstreekse observatie van het echte leven. Zij verwierpen het academische principe van de idealisering en beschouwden de individualisering als de sleutel tot de weergave van emoties en innerlijke ervaringen. Millais ontpopte zich als een voorloper van de moderne psychologie, in de manier waarop hij onbewuste verlangens en impulsen (wat Freud de ‘psychische energie’ zou noemen) probeerde te doorgronden via de uiterlijke verschijning. Kenmerkend voor zijn personages is hun ‘in beslag genomen zijn’ door een of andere activiteit, alsof zij zich niet bewust zijn van onze blik.”

“MilIais’ kunst is niet illustratief in de conventionele zin, omdat zij meer doet dan een tekst illustreren of een verhaal uitbeelden. Anderzijds is zij te werkelijkheidsgetrouw om te ressorteren onder het idealiserende estheticisme of symbolisme waarvan zijn tijdgenoten Frederic Leighton, James McNeill Whistler en Rossetti wegbereiders waren. Toch mogen we zeggen dat Millais in wezen een symbolist was die via zijn inspanningen om de vluchtige wereld der waarneembare fenomenen vast te leggen, op zoek was naar een subjectief begrip van de impact van tijd en herinnering op de menselijke psychologie.”

Het laatste, de invloed van tijd en herinnering op de psyche, wordt zeer mooi uitgebeeld in Millais’ schilderij “Mijmeringen” ( 1855) , een van de schilderijen die ik als voorbeeld neem voor eigen fotografische zelf– en vrouwenportraits.

Ik ken Maillais en de prerafaëlieten uit mijn onderzoek over Max Nordaus pre-fascistisch werk “Entartung” ( “Ontaarding”; 1892/3) . Max Nordau beschrijft de moderne Kunst van Monet tot Baudelaire, van Tolstoj tot Ibsen als ziekelijk “ontaard”. Ook over de Prerafaëlieten en hun vermeende ontaarding heeft Nordau een heel hoofdstuk geschreven.

Nordau schrijft in “Ontaarding”, (vertaald en bewerkt door F.M. Jaeger):

“Drie schilders, Dante Gabriël Rossetti, Holman Hunt en Millais vereenigden zich in 1848 tot een club, waaraan zij den naam gaven van “praerafaëlietische broederschap”,. […] In het voorjaar van 1849 hielden zij in Londen eene tentoonstelling van schilderijen en beeldhouwwerken, die behalve met de namen van de makers ook voorzien werden met het merk P. R. B. Hunne werken maakten een totaal fiasco. Het publiek, dat nog niet lastig gevallen werd door de fanatieke geloovers ‘aan een zekere soort van schoon en ook niet onder den invloed stond van eene ziekelijke mode, haalde voor deze kunstproducten de schouders op; men maakte zich er vroolijk of boos over, naar gelang van de stemming.”….”zij schilderden geene werkelijke aanschouwingen, maar alleen gewaarwordingen. Zij brachten in hun ‘werk van die geheimzinnige toespelingen en duistere symbolen, die met het teruggeven van de werkelijkheid niets te maken hebben.”

Nordau verwijt de prerafaëlieten onder meer hun niet-academisch werk, waarbij ook de achtergrond zeer detailbewust wordt geschilderd. Volgens Nordau is dit een “ziekelijke echolalie met de penseel” en het bewijs dat de schilder niet in staat is te concentreren. Ook de “geilheid” en erotiek in de schilderijen van de Prerafaëlieten is een steen des aanstoots voor Nordau.

Hitlers kunst- en “ontaardings”-theorie was sterk beïnvloed door Nordau, al werd Nordau door de nazi’s niet genoemd, om dat Nordau zionist en jood was.